Tentoonstelling Michelangelo Antonioni in EYE Amsterdam met ‘schilderijen’ van de meester

Il maestro del cinema moderno

Tekst: Gerrit Brand
Foto’s: Gerrit Brand (iPhone)

Michelangelo Antonioni (1912-2007) is de man die de filmkunst bevrijdde, aldus Martin Scorcese in een artikel in de New York Times bij de dood van Antonioni. Daarmee bedoelde hij dat Antonioni een absolute vernieuwer in de filmwereld was. Antonioni durfde het aan om de vertelling meer en meer los te laten ten faveure van het beeld. Zijn films zijn dan ook redelijk plotloos, net zoals de films van de Franse Nouvelle Vague filmmakers uit de jaren ’60, met die van Jean-Luc Godard voorop.
In filmmuseum EYE in Amsterdam loopt tot 17 januari een prachtige expositie met werk van Antonioni, niet alleen worden zijn films vertoond, er hangen ook schilderijen van de meester, en er is veel documentatiemateriaal te  zien, waaronder veel brieven van en aan Antonioni. 

Persoonlijke noot
Even een persoonlijke noot, want ik héb iets met Antonioni. Een paar jaar geleden ‘ontdekte’ ik min of meer bij toeval zijn films die me opvielen door de desolate, verstilde beelden, eindeloos lange shots (in de film Professione: reporter zit er zelfs een van zeven minuten) en de hippe soundtracks, vooral in Zabriskie Point en Blow-up. Over Antonioni’s films is redelijk veel geschreven. Het beste boek is ongetwijfeld The poet of images van William Arrowsmith. Hij analyseert in dat boek de films van Antonioni en maakt duidelijk dat elk beeld, alles wat er in de film gebeurt, door de meester ‘gecontroleerd’ is. Antonioni’s films zitten vol symboliek en verwijzingen. Arrowsmith, een Amerikaanse professor Klassieke Talen, vertelt zoveel over de films van Antonioni dat deze zelf zei, dat Arrowsmith meer over zijn films wist dan hijzelf. Antonioni hield aantekeningen bij, met zijn ideeën voor films. In de vitrines in EYE liggen verschillende aantekeningenboekjes van de filmmaker. In 1995 verscheen er een boek van de hand van Antonioni, Quel bowling sul Tevere, met korte verhalen, de meeste niet meer dan één pagina van omvang. Deze verhalen, zelf sprak Antonioni graag van nuclei, kernen, waren eigenlijk ideeën voor films. Sommige van de verhalen zijn dan ook daadwerkelijk verfilmd of in films gebruikt. Met andere is nooit iets gebeurd. Zelf heb ik een van die korte verhalen, Un mucchio di bugie (Een hoop leugens) uitgewerkt tot een roman (De wegen van Valentina, 2014). Met deze roman heb ik getracht aan de geest van Antonioni te raken door een plotloos boek te schrijven, waarin beelden en stijl belangrijker zijn dan het verhaal an sich.

Le montagne incantate
De schilderijen van Antonioni zijn, heel curieus, vergrotingen die in EYE aan een wand hangen, van kleine schilderijtjes, sommige niet groter dan een ansichtkaart of zelfs postzegel. Het zijn allemaal afbeeldingen van bergen. Antonioni noemde het project Le montagne incantate, waarbij hij fotografie en schilderkunst combineerde. De hele procedure doet natuurlijk denken aan de film Blow-up, waarin een fotograaf een foto net zo lang blijft vergroten totdat de details weer verdwijnen.

De tentoonstelling is inclusief deze in EYE inmiddels viermaal gehouden en opgezet door de Galleria d’Arte Moderna e Contemporanea uit Ferrara, de geboortestad van Antonioni (waar hij ook begraven ligt). Bij de perspresentatie waren aanwezig Maria Luisa Pacelli, directeur van het museum uit Ferrara, Dominique Païni, curator van de tentoonstelling, Antonioni-kenner bij uitstek en voormalig directeur van Cinémathèque Française uit Parijs, en uiteraard director of exhibitions van EYE, Jaap Guldemond. Païni noemde de tentoonstelling in EYE de allerbeste Antonioni-tentoonstelling van de vier die geweest zijn. Niet zo vreemd want de expositie is fraai ingericht, vooral de grote beeldschermen waarop beelden uit de films van Antonioni vertoond worden doen het fantastisch. De vitrines laten bijzondere documenten zien, zoals een brief van de Argentijnse schrijver Julio Cortázar, van wie Antonioni een kort verhaal gebruikte als basis voor Blow-up.

In 1985 werd de Italiaanse filmregisseur getroffen door een beroerte, waardoor hij niet meer kon spreken. Dominique Païni: ‘Antonioni was in zijn werk op zoek naar een utopische wereld. Ik heb wel eens gedacht dat zijn ziekte symbool staat voor de teleurstelling dat het hem niet gelukt is die utopische wereld te vinden.’
Antonioni’s films zitten vol diepere betekenislagen. Arrowsmith verklaart in zijn boek veel van de zaken die in de films van Antonioni voorkomen. Zelf hield Antonioni er niet van zijn films uit te leggen. Maria Louisa Pacelli zegt daarover: ‘In interviews zei hij vaak, als men naar uitleg van zijn films vroeg, dat moet je me niet vragen. Je zou me moeten vragen welk boek ik aan het lezen ben of in welke kunstenaar ik geïnteresseerd ben, of of ik gelukkig ben, dan vind je de sleutel tot wat ik op dit moment in mijn werk aan het doen ben.’

Tentoonstelling Michelangelo Antonioni, Il maestro del cinema moderno
EYE filmmuseum
IJpromenade 1, Amsterdam
Van 12 september tot en met 17 januari
eyefilm.nl