Architectuur en interieur Het verlangen naar Stijl

Theo van Doesburg en Cornelis van Eesteren - Maison particuliere - 1923

De architectuur en interieurs van De Stijl zijn wereldberoemd. Nederlandse architecten en vormgevers als Gerrit Rietveld, Theo van Doesburg, Cornelis van Eesteren en J.J.P. Oud hebben de weg vrijgemaakt voor generaties vernieuwers na hen. Over de wortels van De Stijl is minder bekend. Komende zomer tonen Gemeentemuseum Den Haag en Het Nieuwe Instituut, dat ’s werelds grootste architectuurcollectie beheert, een prachtig overzicht van tekeningen, maquettes en meubelstukken van deze invloedrijke kunstbeweging. Voor het eerst samengebracht bieden de werken verrassende inzichten: dat wat eenduidig of simpel oogt, is dubbelzinnig en complex. En wat nieuw lijkt, blijkt soms al langer te bestaan.

Theo van Doesburg, Ontwerp van de wand met galerij van de Grote Zaal in de Aubette, 1927, Collectie Het Nieuwe Instituut, gift Van Moorsel

Aan de hand van de thema’s kleur, ruimte, transparantie en technische innovatie toont de tentoonstelling de wortels van De Stijl in de 19e eeuw. Bezoekers zien hoe de kunstenaars en ontwerpers van De Stijl schatplichtig zijn aan de generaties voor hen: ze eigenden zich bestaande technieken toe en gaven nieuwe invullingen aan de ideeën en uitvindingen van ingenieurs en vaklieden. Tegelijkertijd worden ook de verschillen duidelijk: in tegenstelling tot hun voorgangers en tijdgenoten, die veelal functionele oplossingen zochten bij problemen, beschouwden de leden van De Stijl kunst als dé oplossing. 

De Stijl
Rond het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog waart er een vernieuwingsdrang door het neutrale Nederland. Een nieuwe generatie kunstenaars, architecten en vormgevers wil de heersende traditie van gemeenschapskunst - waarbij verschillende kunstvormen samen worden ingezet ter verheffing van het volk - verder ontwikkelen, maar in een compleet nieuwe beeldtaal. Zij achten de gedecoreerde huizen van bruine bakstenen met hun donkere interieurs ongeschikt voor de moderne samenleving. Het alledaagse leven moet plaatsvinden in een sprankelende, open omgeving, vormgegeven in een abstracte vormentaal die kunst, architectuur en vormgeving doet samensmelten.

In 1917 vraagt kunstenaar, architect en criticus Theo van Doesburg (1883-1931) verschillende avant-garde kunstenaars in Nederland artikelen te schrijven voor zijn kunsttijdschrift De Stijl. Op de cover staat dat De Stijl een bijdrage wil leveren aan “de ontwikkeling van het nieuwe schoonheidsbewustzijn,” met als bedoeling “den modernen mensch ontvankelijk [te] maken voor het nieuwe in de Beeldende Kunst.”

 
Vormgeving = kunst
Het tijdschrift groeit al snel uit tot een beweging van kunstenaars en ontwerpers die menen dat kunst en leven in een moderne wereld aan elkaar zijn gelijkgesteld. Zij propageren een nieuwe universele stijl die moet beantwoorden aan een moderne samenleving. Een stijl waarin architectuur en schilderkunst gelijkwaardig zijn en die vormgeving in de breedste zin tot kunst maakt.

Zij zien niet alleen schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur als hun werkterrein, maar ook meubels, kleding, reclame-uitingen, verpakkingen, huizen, straten en zelfs hele steden. Vormgeving van de directe leefomgeving heeft invloed op de levenshouding van de mens, zo redeneren zij. De woning en de vormgeving van het interieur spelen in deze visie een belangrijke rol. Evenals kleur, omdat kleur (nieuwe, abstracte) schilderkunst in de architectuur kan integreren.

Cornelis van Eesteren en Theo van Doesburg, Ontwerp van een Universiteitshal te Amsterdam 1923, Collectie Het Nieuwe Instituut