​Marinetti en het Futurisme: Manifest voor een nieuwe wereld

Futuristen in Parijs (v.l.n.r. Luigi Russolo, Carlo Carrà, Filippo Tommaso Marinetti, Umberto Boccioni en Gino Severini), 1912.

Een interessante tijd, waarin de wetenschap en het menselijk vernuft tot ongekende hoogte stegen
 
Tekst Gerrit Brand
Fotografie/Suhaila Sahmarani
 
In het Rijksmuseum Twenthe is tot en met 19 februari 2023 de tentoonstelling Marinetti en het Futurisme te zien. Razend interessant, vooral omdat er eigenlijk zo weinig aandacht aan deze kunststroming – die ontstond in een tijd van opkomend fascisme, waar het futurisme zich ook aan lieerde – besteed wordt. Altijd geïnteresseerd in de begindagen van de techniek toog Gerrit Brand voor Kunstkrant.nl naar Twente.

Fortunato Depero: Mechanische lezeres en borduurster, 1921

 
 
Veel mensen zullen helemaal niet zoveel ophebben met het Futurisme, een kunststroming die in Italië ontstond, uit het kubisme, en die duurde van pakweg 1910 tot aan de Tweede Wereldoorlog. De belangrijkste bloeiperiode, waarin de beweging ontstond, was zelfs veel korter: van 1909 tot 1914.
Kenmerken van het Futurisme zijn snelheid, energie, agressie, krachtige lijnen, vooruitgang en nieuwe technologie. Samen met het opkomende nationalisme in alle Europese landen paste het Futurisme in het oorlogsenthousiasme dat kenmerkend was voor veel intellectuele en artistieke kringen aan de vooravond van de eerste wereldoorlog.
 
Snelheid, technologie en vooruitgang

In het Rijksmuseum Twenthe is een mooie, grote (afgemeten aan de korte periode waarin het Futurisme bloeide) tentoonstelling gewijd aan deze kunststroming. Omdat techniek en snelheid (en dan moet je denken aan de eerste vliegtuigen en (race)auto’s – zo simpel is dat) centraal staan in deze kunststroming móest ik de tentoonstelling wel bezoeken.
Het spijt me als ik even wat op de persoonlijke toer ga – maar is niet alle belangstelling van een mens voor wat dan ook ergens persoonlijk gemotiveerd? Begin jaren 2000 was ik bezig om een vliegbrevet te halen, iets waar je toch al gauw een jaar of twee zoet mee bent, en in diezelfde periode deed ik research voor mijn eerste gepubliceerde roman Tolvlucht. Het verhaal van dit boek speelt zich af in de periode vanaf de eerste wereldoorlog tot pakweg 1935. De hoofdpersoon van Tolvlucht is een vliegenier die van alles meemaakt, maar zich bovenal bewust is van de tijdgeest, het opkomend fascisme.
Hoe dan ook, de afbeeldingen van auto’s, vliegtuigen en treinen, alles waar snelheid in zat, onder invloed van het Futurisme, intrigeerden me.
Het was een tijd waarin de techniek – al die motoren die op fossiele brandstoffen draaien – zoals we die nu kennen tot bloei kwam. Een interessant tijd, waarin de wetenschap en het menselijk vernuft tot ongekende hoogte stegen. Ingewikkelde technieken ook. Hoe kregen mensen het voor elkaar zware objecten als auto’s zich uit zichzelf te laten bewegen en vliegtuigen te laten vliegen? Dat fascineerde me ten zeerste. De kunstenaars van het Futurisme kenden ongetwijfeld diezelfde fascinatie, maar dan ab initio. Ze stonden erbij en keken ernaar, terwijl de technologie ontwikkeld werd. Hoe dan ook, zij zagen een nieuwe toekomst ontstaan, en gaven daaraan in hun beeldende kunst en literatuur uiting.
Even een noot terzijde: We staan nu aan het eind van dat tijdperk. Motoren die nog op fossiele brandstoffen draaien worden vervangen door elektrisch aangedreven krachtbronnen. ‘Duurzaamheid’ luidt het devies. Begrijpelijk. De tijd van onbeperkt CO2 en stikstof uitstoten is voorbij. Binnenkort kunnen de objecten waar het Futurisme zo geboeid door was, ook naar het museum, voor zover ze er al niet instaan.
 
Marinetti
 
In februari 1909 luidt de Italiaanse dichter Filippo Tommaso Marinetti met zijn futuristisch manifest in de Franse krant Le Figaro een nieuw artistiek tijdperk in. In het manifest bezingt hij de snelheid, de toekomst, agressiviteit en activisme, en wijst hij het verleden resoluut af. Deze energieke uitgangspunten spreken veel jonge kunstenaars en intellectuelen aan, waardoor hij al snel een groep jonge futuristen om zich heen verzamelt. In de drie decennia die volgen gebruiken de futuristen hun verbeeldingskracht om een radicale nieuwe toekomst vorm te geven. In de tentoonstelling Marinetti en het futurisme: manifest voor een nieuwe wereld volgt Rijksmuseum Twenthe de artistieke ontwikkeling van het futurisme aan de hand van zijn charismatische leider Marinetti.
 
Kunst, politiek, fascisme
 
Veel meer dan tegenwoordig zijn kunst en politiek in die eerste decennia van de twintigste eeuw met elkaar verbonden. Ze trekken elkaar aan en stoten elkaar af. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Duitsland, in Rusland en ook in Italië. In de ideologie van de avant-garde herkennen we een optimistisch wensdenken, waarbij kunstenaars dromen van een nieuwe wereld.
Tegenwoordig is het futurisme niet alleen een artistieke avant-garde maar voor velen ook onlosmakelijk verbonden met het fascisme.
Men ziet Marinetti als een navolger van Mussolini. Maar terugkijkend op zijn leven zien we het verhaal van een man die schippert tussen zijn idealen en de werkelijkheid. Om zijn geliefde futuristische stroming in leven te houden laveert hij tussen het fascisme en zijn eigen revolutionaire idealen. Soms uitgesproken vóór of tegen, maar vaak pragmatisch op zoek naar de juiste weg richting zijn gedroomde nieuwe wereld, die in werkelijkheid veel complexer blijkt te zijn dan voorgesteld.
 

​Tegenstellingen 
De politieke omstandigheden zorgen ervoor dat het futurisme zich steeds opnieuw uit moet vinden, met alle artistieke gevolgen van dien. Dit maakt het leven van Marinetti en het avant-gardistische futurisme complex, soms diffuus en vaak paradoxaal. Is het futurisme een vooruitstrevende en utopische ideologie, of platte propaganda voor een fascistisch regime, verpakt in modernistische vormentaal? Het zijn mede deze tegenstellingen in het leven van Marinetti die het futurisme zo interessant maken. 
 
Evolutie van het futurisme
 
Aan de hand van werken van de ‘eerste generatie’ futuristen: Gino Severini, Umberto Boccioni, Giacomo Balla, evenals de werken van latere futuristen zoals Roberto Marcello Baldessari, Fortunato Depero, Tato en Benedetta volgt de tentoonstelling de evolutie van het Italiaans futurisme. Rijkelijk aangevuld met teksten en documentatiemateriaal toont Rijksmuseum Twenthe het futurisme als manifest voor een nieuwe wereld.
 

Giacomo Balla, Geweerschot op zondag, 1918, olieverf op doek, Banca D’Italia Roma

​Begeleidend boek
 
Bij Marinetti en het futurisme: manifest voor een nieuwe wereld is een absoluut prachtig boek uitgebracht waarin uitgebreid ingegaan wordt op de artistieke en maatschappelijke ontwikkelingen in het Italië van 1909 tot het einde van de tweede wereldoorlog. Een must (onmisbaar) voor iedereen die geïnteresseerd is in deze periode in de kunstgeschiedenis. Het boek kost €23,95. 
 
De tentoonstelling Marinetti en het futurisme, een manifest voor een nieuwe wereld is mede mogelijk gemaakt met financiële steun van Istituto Italiano di Cultura di Amsterdam, het Ministerie van OCW, Provincie Overijssel, Gemeente Enschede, Weldoeners Rijksmuseum Twenthe, Vrienden van Rijksmuseum Twenthe en het GJ van Heek Junior Fonds.
 
Tentoonstelling Marinetti en het Futurisme, manifest voor een Nieuwe Wereld. Rijksmuseum Twenthe. Nog te zien t/m 19 februari 2023.