Kurt Schwitters in Drachten

Klein maar fijn. Tentoonstelling Ein Paradies für die neue Kunst. Kurt Schwitters in DR8888

Tekst Gerrit Brand
Fotografie Suhaila Sahmarani


Precies 100 jaar na het beroemde optreden van Kurt Schwitters in Drachten, ging in Museum Dr8888 op 29 april 2023 de tentoonstelling Ein Paradies für die neue Kunst van start.
Drachten heeft iets met DADA. In 2016 bezocht ik de tentoonstelling die toen in het museum DR8888 te zien was: Holland Dada & the International Context, en ontmoette daar (staat me nog levendig voor de geest) de schrijver K. Schippers die het onvolprezen boek Holland Dada schreef (al in 1974).

Wie Dada zegt kan niet om Drachten heen. Nu is er in het museum een kleine maar fijne tentoonstelling over een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Dada-stroming, Kurt Schwitters (1887 tot 1948). Hij werd beroemd als kunstschilder, typograaf en dichter, met zijn klankgedichten en collages. Bovendien was hij de bedenker van Merz De naam Merz ontstond bij toeval door een collage waarin het Duitse woord Kommerz (handel) was verwerkt. Het resulterende woord, dat onzinnig en spontaan gegenereerd was, leek qua oorsprong en filosofie op de titel Dada. Merz werd Schwitters' synoniem voor zijn eigen benadering van Dada.
Het voert te ver in het bestek van dit stuk om uitgebreid in te gaan op alle details omtrent Schwitters en Dada. Daarvoor is trouwens de tentoonstelling bedoeld; om kennis te maken met Schwitters.

Dada
Toch even over Dada. Het Dadaïsme ontstond kort voor de Eerste Wereldoorlog in Zürich en was ergens tussen 1916 en 1920 op zijn hoogtepunt. De kunstenaars van dada hielden zich bezig met mengvormen van beeldende kunst, poëzie, theater en grafisch ontwerp. De beweging toont qua geesteshouding verwantschap met het nihilisme door het opzettelijk irrationele en het ondergraven van de algemeen geaccepteerde standaarden.
Hoewel de beweging slechts korte tijd heeft bestaan, is haar invloed zeer groot geweest. Lees het boek van K. Schippers er maar eens op na.

Theo van Doesburg
In 2016 was er dus al een tentoonstelling over Dada in Drachten. Maar wat heeft Drachten dan precies met Dada? Honderd jaar geleden was Drachten – net als nu overigens – maar gewoon een provinciestadje.
Laten we beginnen met Theo van Doesburg. Hij richtte in 1917 het blad De Stijl op (leuk detail: Ik begon in 1986 een zakenmagazine voor de regio Noord-Nederland dat ik Stijl noemde – geïnspireerd door dat tijdschrift van Van Doesburg).
De Stijl speelde al een grote rol in binnen- en buitenland. Van Doesburg nodigde geestverwante kunstenaars in het buitenland uit om in het tijdschrift te publiceren. Ook in Drachten legde Van Doesburg contacten. Zo kende hij (via militaire dienst) de Drachtster schoenmaker en dichter Evert Rinsema kennen. Van Doesburg werd op een gegeven moment door Rinsema in Drachten uitgenodigd waar hij ook kennismaakte met Everts broer Thijs, ook schoenmaker, én schilder. Even terzijde: In Drachten ontmoette Van Doesburg ook de architect C.R. de Boer, met wie hij in 1920-21 samenwerkte om gevels en interieurs van woningen en een school in de kleuren en vormgeving volgens zijn Stijlprincipes te ontwerpen. Te revolutionair voor Drachten, want de kleuren moesten er van de bewoners het jaar erop alweer af. ‘Papegaaienbuurt’, zo was het buurtje inmiddels gedoopt. In 1988 werden de Stijl-kleuren weer in ere hersteld. In elk geval was de relatie Van Doesburg-Drachten gevestigd.

Kurt Schwitters
Theo van Doesburg was ook actief in Duitsland. Zo ontmoette hij tijdens zijn lezingen in 1921 Kurt Schwitters. Een en ander leidde begin 1923 tot een Hollandse Dada-veldtocht door Den Haag, Haarlem, Amsterdam, Den Bosch, Tilburg, Utrecht, Rotterdam en Leiden met zijn vrouw Nelly, Kurt Schwitters en vaak ook met Stijl-kunstenaar Vilmos Huszár. De avonden begonnen met het manifest van Van Doesburg Wat is Dada? dat door Schwitters vanuit het publiek telkens met geblaf werd onderbroken. Huszár bespeelde zijn ‘mechanische dansfiguur’, geprojecteerd op een scherm, en Nelly (of ‘Pétro’) speelde op de piano stukken van avant-gardecomponisten als Satie en Rieti. Schwitters droeg zijn eigen absurdistische teksten voor. Het publiek liet zich in de loop van de tournee steeds meer meeslepen door de provocaties en meligheden van Schwitters en Van Doesburg, maakte dierengeluiden, beklom het podium, gedroeg zich steeds agressiever. De laatste dada-avond vond plaats in Drachten, en werd uitgevoerd door Kurt Schwitters solo.

In 2016 was daar in het Museum DR8888 dus de dada-tentoonstelling, waarbij ik K. Schippers tegen het lijf liep. Dat was een mooie tentoonstelling. Nu is er een speciaal tentoonstelling gewijd aan Kurt Schwitters, waarbij je – als je door het museum dwaalt – niet aan de andere dadaïsten in Drachten, met natuurlijk de schoenmaker Evert Rinsema voorop, ontkomt.
Evert Rinsema is dichter. In 1920 verschijnen zijn aforismen ‘Verzamelde volzinnen’ als uitgave van De Stijl. Zijn broer Thijs is schilder. Hij schildert het liefst eenvoudige alledaagse voorwerpen die hij modelleert naar de principes van
het kubisme en De Stijl. Thijs is net als zijn broer Evert autodidact.

Evert en Thijs Rinsema leren de Duitse dadaïst Kurt Schwitters kennen via Theo van Doesburg. In het voorjaar van 1923 staat er een kleine advertentie in de Drachtster Courant met de tekst: ‘Een Dada avond, door K. Schwitters, vrijdag 13 april, 8 uur ’s avonds, entree Fl. 1,-. De Phoenix in Drachten’. Het is een kleine maar opvallende advertentie, die net als het Dada-affiche van Van Doesburg, is gedrukt in een mengeling van hoofdletters en kleine letters. Die avond klinkt de Ur-sonate van Kurt Schwitters.


Kurt Schwitters werd wereldberoemd door zijn vernieuwende collages en klankgedichten. Drachten en de woningen aan de Papagaaienbuurt vormden een belangrijke inspiratiebron voor hem. Hij is ook bedenker van Merzbau: experimentele bouwwerken van gevonden en hergebruikte materialen.

Tentoonstelling
In de tentoonstelling zijn exclusieve werken te zien van Schwitters en van kunstenaars die zich door hem hebben laten inspireren.
Verder maakt een hedendaagse Merzbau deel uit van de tentoonstelling. Dit bijzondere kunstwerk, gebouwd door kunstenaar Marten Winters samen met studenten van Academie Minerva, is een driedimensionaal bouwwerk waar je doorheen kunt lopen. Het kunstwerk is gemaakt van afgedankte materialen van inwoners van Drachten.

Rondleiding​
​Iedere vrijdagmiddag is er om 14.30 uur een rondleiding. Tijdens deze rondleiding kom je meer te weten over de tentoonstelling en het leven en de werken van Kurt Schwitters. De maximale groepsgrootte is 10 personen. Vooraf aanmelden is gewenst. Dit kan bij de balie van het museum of via info@museumdrachten.nl. De rondleiding duurt ongeveer een uur en kost 4 euro, exclusief entreekosten. Voor groepen is een rondleiding op afspraak mogelijk.


De tentoonstelling ‘Ein Paradies für die neue Kunst. Kurt Schwitters in DR8888
is te zien tot en met zondag 24 september 2023.