Nieuwe ontdekkingen in schilderijen Marc Chagall na groot onderzoek Stedelijk Museum Amsterdam

VIDEO: MARC CHAGALL RESEARCH PROJECT
Het Stedelijk Museum ontwikkelde naar aanleiding van het onderzoeksproject een video. In deze video worden een aantal opmerkelijke bevindingen getoond en toegelicht door de restauratoren die bij dit jarenlange onderzoek betrokken zijn geweest.

•  Ontdekte ondertekening van Synagoge te Safad, Israël lijkt op compositie van zijn eerdere schilderij Ida bij het raam
• Chagall gebruikte in De violist het ruitpatroon van het tafelkleed waarop hij het schilderde als grid voor zijn compositie
• Het groen in het schilderij Liefdesidylle is lichter van kleur dan nu zichtbaar is
• Chagall gebruikte in alle onderzochte schilderijen (die 35 jaar van zijn werkende leven omvatten) opmerkelijk genoeg dezelfde pigmenten  

Het Stedelijk Museum Amsterdam heeft een vijfjarig groot materiaal-technisch onderzoek naar de negen schilderijen van Marc Chagall (1887-1985) in de collectie afgerond. Het is internationaal de eerste keer dat een groep van zijn schilderijen zo diepgravend en in samenhang is onderzocht. De resultaten zijn waardevol voor kunsthistorici en restauratoren wereldwijd. Zij geven nieuwe inzichten in de opbouw van zijn schilderijen, de dragers die hij gebruikte, het hergebruik van doeken, compositiewijzigingen, schildertechniek en pigmentgebruik. Het Stedelijk biedt een unieke omstandigheid voor dit onderzoek, aangezien de negen iconische schilderijen in de collectie 35 jaar van zijn oeuvre beslaan, waardoor de werken goed met elkaar vergeleken kunnen worden.

Marc Chagall, Synagoge te Safad, Israël, 1931. c/o Pictoright Amsterdam//Stedelijk Museum Amsterdam. Gerestaureerd met financiële steun van de deelnemers van de BankGiro Loterij. Foto: René Gerritsen

Alle resultaten van dit vijfjarige onderzoek worden binnenkort in het Engels gepubliceerd in het Duitse wetenschappelijke tijdschrift Zeitschrift für Kunsttechnologie und Konservierung.
Het Marc Chagall Research Project werd ruimhartig ondersteund door de BankGiro Loterij, Koninklijke De Heus en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

De Stedelijk-collectie van 40 werken van Marc Chagall is internationaal gezien een topcollectie, en bevat negen iconische schilderijen – zes van het Stedelijk zelf, drie via de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in langdurig bruikleen van de staat. De schilderijen bestrijken een periode van 35 jaar en daarmee een groot deel van zijn werkzame leven. Zodoende zijn ze zeer representatief voor onderzoek naar de (ontwikkeling van) Chagalls werkwijze. Het onderzoek van de afgelopen vijf jaar richtte zich op de conditie van de werken, de techniek die Chagall hanteerde en de materialen die hij gebruikte, ten einde beter te kunnen begrijpen wat zijn intenties waren, hoe hij werkte en waarom hij bepaalde keuzes heeft gemaakt.

Synagoge te Safad, Israël (1931) - Ida bij het raam (1924)
Een van de opmerkelijke ontdekkingen is de tekening onder het schilderij Synagoge te Safad, Israël. Infraroodreflectografie laat zien dat er een heel andere voorstelling onder dit schilderij zit. Wanneer dit liggende doek een kwartslag gedraaid wordt, vertoont de ondertekening opvallend veel gelijkenissen met een ander schilderij van Chagall, namelijk het portret van zijn dochter, Ida bij het raam, dat zich ook in de collectie van het Stedelijk Museum bevindt. Een ondertekening met een totaal ander onderwerp dan de uiteindelijke voorstelling is bij de andere onderzochte werken niet aangetroffen. Chagall’s ondertekeningen zijn doorgaans gerelateerd aan de compositie van het schilderij.

Marc Chagall, De Violist, 1912. Comité Marc Chagall, c/o Pictoright Amsterdam 2019. Langdurig bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Foto: René Gerritsen

De violist (1912/13)
De restauratoren deden nog een bijzondere vondst. In het iconische werk De violist, dat Chagall schilderde op een geblokt tafelkleed, blijkt de kunstenaar het patroon van het tafellaken te hebben gebruikt als grid voor de huizen in de compositie. Chagall schilderde De violist kort na zijn aankomst in Parijs. Hij was toen straatarm en dat is mogelijk ook de reden dat hij De violist op een tafelkleed heeft geschilderd – naar eigen zeggen schilderde hij op alles wat in zijn handen kwam. Dit soort tafelkleed is typisch voor Vitebsk, de stad waar hij geboren is en waar hij zijn vrouw Bella voorlopig achterliet. Mogelijk heeft ze hem het tafelkleed meegegeven als extra aandenken. Doordat De violist op een tafelkleed geschilderd is, is het schilderij uiterst kwetsbaar aangezien een tafelkleed veel losser is geweven dan schilderslinnen. Bovendien voorzag Chagall dit werk niet van een laag grondering. De ondertekeningen in De Violist tonen verschillende kleinere compositiewijzigingen in de achtergrond. Zo schetste Chagall bijvoorbeeld een klein figuurtje met een gestippelde broek en de armen boven het hoofd gestoken, reikend naar iets in de boom. Deze werd niet in verf uitgevoerd.

Liefdesidylle (1925)
In het werk Liefdesidylle ontdekten de restauratoren dat het groen in het schilderij veel lichter was dan nu te zien is. De verkleuring die heeft plaatsgevonden vraagt om nader onderzoek naar het chemische gedrag van sommige pigmenten die Chagall gebruikte. Dit is des te belangrijker nu uit dit onderzoek gebleken is dat Chagall zijn hele loopbaan zeker acht dezelfde pigmenten gebruikte.
 
Acht van de negen onderzochte werken zijn vanaf 21 september te zien in de Chagall, Picasso, Mondriaan e.a.: Migranten in Parijs. De tentoonstelling is gebaseerd op de rijke collectie van het Stedelijk Museum, en toont werk van meer dan 50 beeldend kunstenaars, fotografen en grafisch vormgevers. Bovendien zal voor het eerst in bijna 70 jaar de grote collectie Chagalls van het Stedelijk te zien zijn: 40 werken, waaronder acht iconische schilderijen, sommige speciaal voor de tentoonstelling gerestaureerd.