Hollandse wolkenluchten ook in Duitsland langs de Rijn


Door Rob Chevallier 

Je staat met je fiets ergens langs de Rijn bij Arnhem of Nijmegen en je bewondert het landschap. Op je smartphone zie je de route die je hebt gefietst. En een afbeelding van precies dezelfde plek, maar dan een paar eeuwen geleden. Bijvoorbeeld een schilderij van een Hollandse meester uit de 17e eeuw. Die mooie vergelijking tussen heden en verleden hoort bij de expositie ‘Der Himmel so weit – De hemel zo wijd’.


In Schloss Moyland bij Kleve zijn 120 rivierlandschappen bij elkaar gebracht. Tekeningen, gravures en foto’s, maar vooral veel schilderijen over de Rijn tussen Düsseldorf en Rhenen. Met 70% van het totaal aantal werken zijn de Nederlanders in het voordeel ten opzichte van hun Duitse kunstbroeders. Logisch natuurlijk, want de Hollandse meesters lieten zich in de 17e eeuw al graag inspireren door de Rijnstreek. Voor hen was het rivierlandschap met zijn stuwwallen, uiterwaarden, molens, steden en kastelen een uniek, bijna buitenlands onderwerp. Op de expositie zijn uit die periode bekende namen als Jan van Goyen en Salomon von Ruysdael te zien. Zij schilderden typische Hollandse landschappen bij Arnhem, Nijmegen en Emmerich met een lage horizon en een weidse wolkenhemel. 
Twee eeuwen later lag het landschap langs de Rijn er nog tamelijk onveranderd bij. Het tijdperk van de Industriële revolutie bracht vanaf ca. 1850 verandering in de Hollandse delta en in het Ruhr-gebied. Maar langs de Rijn tussen Arnhem, Nijmegen, Kleve en Wesel bleef de natuur heer en meester. Uit die periode zijn romantische landschappen op de expositie te zien, onder andere van Barend Cornelis Koekkoek. Deze Nederlandse schilder verhuisde in 1834 naar Kleve en heeft in deze Duitse grensplaats nu een eigen museum.
Terwijl Koekkoek vasthield aan de romantische traditie ontstond een kilometer of vijftig bij zijn woonplaats vandaan een revolutie in de schilderkunst. Bij Oosterbeek keek een kunstenaarskolonie op een andere manier naar het rivierlandschap. Grazende koeien, bomen, licht en lucht stonden centraal op de impressionistische schilderijen. Dezelfde kijk ontwikkelde zich dieper in Duitsland. Op de expositie in Schloss Moyland zijn sfeervolle schilderijen te zien van 19e eeuwse Duitse landschapsschilders.
Die overeenkomsten tussen Nederlandse en Duitse kunstenaars maakt de expositie in Schloss Moyland boeiend. Maar ook de verschillen in interpretatie die vanaf de 20e eeuw ontstaan, zijn interessant. Sommige kunstenaars vergroten details van het rivierlandschap. Zo schildert de Duitser Walter Ophey een paar ranke bomen voor een brede waterpartij. Anderen houden vast aan het traditionele lage standpunt met uitbundige lucht. Bekende schilders in deze stijl zijn Willem den Ouden en Jan Voerman. Hetzelfde thema kun je ook op een moderne manier uitwerken, zoals in het bijna fotografische schilderij van Gerhard Richter. Of de abstracte foto van Andreas Gursky die de Rijn laat zien met twee groene oeverstroken. Een foto uit dezelfde serie werd in 2011 verkocht voor 3,1 miljoen euro: de duurste foto ooit.
Alle werken op de expositie hebben één gezamenlijk thema: de schitterende natuur langs de Rijn tussen Düsseldorf en Rhenen. Het is daarom niet toevallig dat de tentoonstelling juist in het kasteel Moyland ontstond. Want hier bestaat een hechte band tussen cultuur en natuur. Dat is te zien in de kasteeltuinen, maar ook in een ruimere cirkel rond het kasteel. Want fietsend door het landschap langs de Rijn kun je zelf ontdekken of er iets veranderd is in het landschap.
Neem een tekening van Joseph Beuys, waarvan Schloss Moyland een grote collectie werken bezit. Hij groeide op in Kleve en schetste in 1936 een populier in een landschap. Met de smarthone in de hand kun je de plek waar Beuys stond nog zien. De boom is verdwenen, maar de lijnen van de stuwwal bij Kleve zijn herkenbaar. Dezelfde boeiende vergelijking kun je maken langs de Rijn bij Arnhem, Oosterbeek en Nijmegen. Drie fietstochten zijn er en de app die offline werkt, is gratis te downloaden. Zo verbindt de expositie ‘de hemel zo wijd’ niet alleen Duitsland en Nederland, maar ook heden en verleden.
 

Der Himmel so weit, de hemel zo wijd” – Landschappen langs de Rijn van Düsseldorf tot Rhenen. Te zien in Museum Schloss Moyland – Bedburg-Hau, tot en met 24 augustus 2014, dinsdag tot en met vrijdag van 11.00-18.00 uur, zaterdag en zondag 10.00-18.00 uur.